“Cung oán ngâm khúc” của Nguyễn Gia Thiều cùng bản dịch “Chinh phụ ngâm khúc” của Đoàn Thị Điểm, truyện thơ “Đoạn Trường Tân Thanh” của Nguyễn Du là ba tác phẩm văn chương chữ Nôm xuất sắc nhất về thủ pháp nghệ thuật trong thời trung đại ở Việt Nam. Mượn lời nàng cung nữ bị giam trong cung cấm, Nguyễn Gia Thiều thể hiện tâm tư trước thời thế của bản thân.  Chúng tôi xin được chọn trong tác phẩm “Cung oán ngâm khúc” những câu thơ xuất sắc nhất của ông.

---

Trải bách quế gió vàng hiu hắt
Mảnh vũ y lạnh ngắt như đồng
Oán chi những khách tiêu phòng
Mà xui phận bạc nằm trong má đào.
Duyên đã may cớ sao lại rủi
Nghĩ nguồn cơn dở dói sao đang
Vì đâu nên nỗi dở dang
Nghĩ mình, mình lại thêm thương nỗi mình.

---

Vườn xuân bướm hãy rào rào
Thấy hoa mà chẳng lối vào tìm hương.
Gan chẳng đá khôn đường khá chuyển
Mặt phàm kia dễ đến Thiên Thai
Hương trời sá động trần ai
Dẫu vàng nghìn lạng dễ cười một khi.
Ngẫm nhân sự có gì ra thế
Sợi xích thằng đâu để vướng chân
Vắt tay nằm nghĩ cơ trần
Nước dương muốn rẩy nguội dần lửa duyên.

---

Đòi những kẻ thiên ma bách chiết
Hình thì còn bụng chết đòi nau
Thảo nào khi mới chôn nhau
Đã mang tiếng khóc ban đầu mà ra!
Khóc vì nỗi thiết tha sự thế
Ai bày trò bãi bể nương dâu
Trắng răng đến thuở bạc đầu
Tử, sinh, kinh, cụ làm nau mấy lần.
Cuộc thành bại hầu cằn mái tóc
Lớp cùng thông như đúc buồng gan
Bệnh trần đòi đoạ tâm toan
Lửa cơ đốt ruột, dao hàn cắt da.

Gót danh lợi bùn pha sắc xám
Mặt phong trần nắng rám mùi dâu
Nghĩ thân phù thế mà đau
Bọt trong bể khổ, bèo đầu bến mê.
Mùi tục vị lưỡi tê tân khổ
Đường thế đồ gót rỗ kỳ khu
Sóng cồn cửa bể nhấp nhô
Chiếc thuyền bào ảnh lô xô mặt ghềnh.
Trẻ tạo hoá đành hanh quá ngán
Chết đuối người trên cạn mà chơi
Lò cừ nung nấu sự đời
Bức tranh vân cẩu vẽ người tang thương.
Đền vũ tạ nhện giăng cửa mốc
Thú ca lâu dế khóc canh dài
Đất bằng bỗng rấp chông gai
Ai đem nhân ảnh nhuốm màu tà dương.
Mồi phú quý dữ làng xa mã
Bả vinh hoa lừa gã công khanh
Giấc Nam Kha khéo bất bình
Bừng con mắt dậy thấy mình tay không.
Sân đào lý mây lồng man mác
Nền đỉnh chung nguyệt gác mơ màng
Cánh buồm bể hoạn mênh mang
Cái phong ba khéo cợt phường lợi danh.
Quyền hoạ phúc trời tranh mất cả
Chút tiện nghi chẳng trả phần ai
Cái quay búng sẵn lên trời
Mờ mờ nhân ảnh như người đi đêm.
Hình mộc thạch vàng kim ố cổ
Sắc cầm ngư ủ vũ ê phong
Tiêu điều nhân sự đã xong
Sơn hà cũng ảo, côn trùng cũng hư.
Cầu thệ thuỷ ngồi trơ cổ độ
Quán thu phong đứng rũ tà huy
Phong trần đến cả sơn khê
Tang thương đến cả hoa kia cỏ này.
Tuồng ảo hoá đã bày ra đấy
Kiếp phù sinh trông thấy mà đau
Trăm năm còn có gì đâu
Chẳng qua một nấm cổ khâu xanh rì.

---

Khi ấp mận ôm đào gác nguyệt
Lúc cười sương cợt tuyết đền phong
Đoá lê ngon mắt cửu trùng
Tuy mày điểm nhạt nhưng lòng cũng xiêu.
Vẻ vưu vật trăm chiều chải chuốt
Lòng quân vương chi chút trên tay
Má hồng không thuốc mà say
Nước kia muốn đổ thành này muốn long.

---

Trong cung quế âm thầm chiếc bóng
Đêm năm canh trông ngóng lần lần
Khoảnh làm chi bấy chúa xuân
Chơi hoa cho rữa nhuỵ dần lại thôi.
Lầu đãi nguyệt đứng ngồi dạ vũ
Gác thừa lương giấc ngủ thu phong
Phòng tiêu lạnh ngắt như đồng
Gương loan bẻ nửa, dải đồng xẻ đôi.
Chiều ủ dột giấc mai khuya sớm
Vẻ bâng khuâng hồn bướm vẩn vơ
Thâm khuê vắng ngắt như tờ
Cửa châu gió lọt, rèm ngà sương gieo.
Ngấn phượng liễu chòm rêu lô chỗ
Dấu dương xa đám cỏ quanh co
Lầu Tần chiều nhạt vẻ thu
Gối loan tuyết đóng chăn cù giá đông.
Ngày sáu khắc tin mong nhạn vắng
Đêm năm canh tiếng lắng chuông rền
Lạnh lùng thay giấc cô miên
Mùi hương tịch mịch bóng đèn âm u.
Tranh biếng ngắm trong đồ tố nữ
Mặt buồn trông trên cửa nghiêm lâu
Một mình đứng tủi ngồi sầu
Đã than với nguyệt lại rầu với hoa.
Buồn một nỗi hồn đà khắc khoải
Ngán trăm chiều bước lại ngẩn ngơ
Hoa này bướm nỡ thờ ơ
Để gầy bông thắm để xơ nhuỵ vàng.
Đêm năm canh lần nương vách quế
Cái buồn này ai để giết nhau
Giết nhau chẳng cái lưu cầu
Giết nhau bằng cái u sầu độc chưa!
Tay nguyệt lão chẳng xe thì chớ
Xe thế này có dở dang không?
Đang tay muốn dứt tơ hồng
Bực mình muốn đạp tiêu phòng mà ra!

---

Bây giờ đã ra lòng ruồng rẫy
Để thân này nước chảy hoa trôi
Hoá công sao khéo trêu ngươi
Bóng đèn tà nguyệt tẻ mùi ký sinh.
Cảnh hoa lạc nguyệt minh hôm ấy
Lửa hoàng hôn như cháy tấm son
Hoàng hôn thôi lại hôn hoàng
Nguyệt hoa thôi lại thêm buồn nguyệt hoa!
Buồn vì nỗi nguyệt tà ai trọng
Buồn vì điều hoa rụng ai nhìn
Tình buồn cảnh lại vô duyên
Tình trong cảnh ấy, cảnh bên tình này.
Khi trận gió lung lay cành bích
Nghe rì rầm tiếng mách ngoài xa
Mơ hồ nghĩ tiếng xe ra
Đốt phong hương hả mà hơ áo tàn.
Ai ngờ tiếng dế than ri rỉ
Giọng bi thu gọi kẻ cô phòng
Vắng tanh nào thấy vân mòng
Hơi thê lương lạnh ngắt song phi huỳnh.
Khi bóng nguyệt chênh vênh trước ốc
Nghe vang lừng tiếng giục bên tai:
Dè chừng nghĩ tiếng tiểu đòi
Nghiêng bình phấn mốc mà nhồi má nheo.
Ai ngờ tiếng quyên kêu ra rả
Điệu thương xuân khóc ả sương khuê
Lạnh lùng nào thấy ỏ ê
Khí bi thu sực nức hè lạc hoa.

Tiếng thuý điện cười già ra gắt
Mùi quyền môn thắm rất nên phai
Nghĩ nên tiếng cửa quyền ôi
Thì thong thả vậy cũng thôi một đời.
Vì sớm biết lòng trời đeo đẳng
Dẫu thuê tiền cũng chẳng mang tình
Nghĩ mình lại ngán cho mình
Cái hoa đã trót gieo cành biết sao!
Miếng cao lương phong lưu nhưng lợm
Mùi hoắc lê thanh đậm mà ngon
Cùng nhau một giấc hoành môn
Lau nhau ríu rít cò con cũng tình.

---

Ngọn tâm hoả đốt dàu nét liễu
Giọt hồng băng thấm dáo làn son
Lại buồn đến cảnh con con
Trà chuyên nước nhất, hương đùn khói đôi.
Trong gang tấc mặt trời xa bấy
Phận hẩm hiu nhường ấy vì đâu?
Sinh ly đòi rất thời Ngâu
Một năm còn thấy mặt nhau một lần.
Huống chi cũng lạm phần son phấn
Luống năm năm chực phận buồng không
Khéo vô duyên bấy cửu trùng
Son nào nhuộm được má hồng cho tươi.

---

Đêm phong vũ lạnh lùng có một
Giọt ba tiêu thánh thót cầm canh
Bên tường thấp thoáng bóng huỳnh
Vách sương hót gió đèn xanh lờ mờ.
Mắt chưa nhắp đồng hồ đã cạn
Cảnh tiêu điều ngao ngán dường bao
Buồn này mới gọi buồn sao?
Một đêm nhớ cảnh biết bao nhiêu tình.
Bóng câu thoáng bên mành mấy nỗi
Những hương sầu phấn tủi bao xong
Phòng khi động đến cửu trùng
Giữ sao cho được má hồng như xưa.